Paradigma-Paradigm Shift-Paradigma dəyişimi

Birisi metroyla gedir. İki uşağı da orda olur. Sağa sola qaçan uşaqlar ətrafdakılara mane olur, səs küyləri ilə onları təngə gətirirlər. Belə olan halda ən yaxındakı qadın uşaqların atasına səslənir:

– Siz niyə uşaqlarınızı kontrol etmirsiniz?

-Biz indi xəstəxanadan gəlirik, xanımım bugün vəfat etdi. Nə edəcəyimi bilmirəm.

Paradigma dəyişimi, qısaca hərhansı bir sahədə yerləşən yazılı və yazılı olmayan bütün qaydalar və tətbiqlərin bütününə verilən bir addır. Paradigma başqa bir deyişlə bir modelin, bir dünya gərüşünün, qavrayış və anlayışın adıdır. Bir paradigma, uzun çəkən təcrübələr və uğuru qazanılmış prosesləri içərisinə alabilər. Ancaq bu o demək deyil ki, paradigma hər zaman uğurlu hesab olunmamalıdır. Yeni, bir paradigma öz yeni gətirdiyi qaydalarla əvvəlkini qüvvədən salacaq şəkildə bütün qaydaları(ehkamları) məhv edərək öz qaydalarını qoyduğunda artıq əvvəlki üçün uğurlu olabiləcək bir zəmin qoymamış hesab olunur.
Kelimeni 1960-cı illərdən bu tərərfə daha çox dəbə mindirən Thomas Kuhn oldu. Elmi fəlsəfəylə əlaqələndirən, aralarında bağlılığı axtarmağa sövq olan Thomas elmilik fikrində iki önəmli anlayış istifadə etdi. Bunlar paradigma və bunalım qavrayışlarıdır.
Kuhnun fəlsəfə düşüncəsi üçlükdür:

1. normal(təbii) elm- Bir paradigma var olduğu zamankı dönəmdir. Paradigma iki yanlıdır. İlk olaraq yeni adət başladır. Köhnə adətə inananları özünə bağlayır.
2. fövqaladə(sıx sıx olmayan, fərqli bir şey)- Diğəri isə nümunəvi məsələlər və çözümlər təklif edir. Gələcək nəsillərə yeni bir sual və problemlər buraxacaq qədər geniş ucludur.
3. bunalım

Böyük bir uğuru təmsil edən, əlaqəli olduğu sahədə nəsnələri uğurla izah edə bilən, elmi inkişafa açıq olan, gələcək nəsillərə çözüləcək problem buraxan əsərlər paradigma yaradır.

Təbiətin qanunlarını xatırladan ona sığmayan bir neçə təxmindən yaranan çərçivələrə paradigma deyilir.

Bir elm cəmiyyətində bir paradigma olduğunu düşünək. Bu bir müddət iş görər. Bir müddət sonra bir yerdə qavrayışla sonrakı hadisələr arasında uyuşmazlıq ortaya çıxır. Bunu ələ almaq bunalıma yol açar. Paradigmanın çözəməyəcəyi bir durum olduğunda bunalım dərinləşir. Bir paradigmanın işə yaramadığını göstərir. Yeni paradigmaya zəmin hazırlayır.

Paradigmanın güvənli olmadığı durumlarda, yeni açıqlayamadığı bir şey olduğu durumlarda bunalım yaratmak gərəkir. Köhnə paradigmaya inanan alimlər qopsun deyə edilir bu. Beləliklə fövqəladə elm dönəmi gəlir. Bu yeni paradigma ortaya çıxanadək sürər. Fövqəladə elm dönəmi iki paradigma arasındakı bir geçiş dönəmidir. Bu dönəm təcrübə deyil, inqilabidir.